کوردی

مستەفا بەگی کوڕی مەحموود بەگی ساحێبقڕان، ناسراو بە کوردی، لە ساڵی ١٨١٢ز لە سلێمانی لەدایک بووە، ھەر لە سلێمانی لە ساڵی ١٨٥٠ز کۆچی دوایی کردووە و لە گردی سەیوان نێژراوە. شاعیر وەکو منداڵانی سەردەمەکەی خۆی لە حوجرە فێری خوێندەواری بووە، بەڵام درێژەی بە خوێندن نەداوە بۆ ئەوەی ببێتە مەلا. مستەفا بەگی کوردی بە یەکێک لە کۆڵەکەکانی قوتابخانەی شیعری بابان لەقەڵەم دەدرێت، بەڵام بەداخەوە بەرھەمێکی کەمی شاعیر کەوتۆتە دەست خوێنەران جگە لەوەش کە ناوی شاعیر لەتەک نالی و سالمەوە دێت، بەڵام وەکو پێویست ئاوڕی لێنەدراوەتەوە.

گەلێک لایەنی شاراوەش ھێشتا پەردەی لەسەر ھەڵنەدراوەتەوە کە ئەوەش وایکردووە گەلێک شتی ئەفسانە تێکەڵبە ژیانی مستەفا بەگی کوردی بکرێت کە ھیچ بنچینەیەکی زانستیی نییە. گوایە مستەفا بەگ عەشقی قادر ناوێک بووە، ئەو قادرە بۆتە* سەرچاوەی ئیلھامی شیعری مستەفا بەگ. دەگێرنەوە کە مستەفا بەگی کوردی بە شای ئێران گەیشتووە، لەگەڵئاقانی شاعیری گەورەی ئێران شەرەشیعری کردووە، شای ئێران گەلێک سەرسام بووە بە کوردیی، گەرچی ئەو گێرانەوەیە جێگای گومانە و عەقڵی مرۆڤـ بۆی ناچێت کابرایەکی کوردی خەڵکی بابان بگاتە شای ئێران و لەوێ لە مەجلیسی شادا کابرایەکی سونیی مەزھەب ھێرش بکاتە سەر مەزھەبی شاە ئاقانی شاعیر، بەڵام ھەرچۆنێکیش بێت ئەوا ھەرگیز لە شاعیریەتی و ھەڵوێستی مستەفا بەگ کەمناکاتەوە، بەڵام مستەفا بەگ کە ئاوارەی ئێران کرابێ ئاسان نییە بگاتە شای ئێران، جگە لەوەش لە دیوانەکەی کە ئێستا لەبەردەستدایە ھیچ ئەوە نادەنە دەست کە گەیشتووەتە کۆشکی شاھانە و شەڕەشیعری لەگەڵ قائانیدا کردبێت. ناوی قادر گەلێکجار لە ھۆنراوەکانی کوردی بەکار ھاتووە، بێ ئەوەی بە تەواوی ساغ کرابێتەوە ئەو قادر ناوە کێیە؟

ئەگەر ئەوە راست بێت کە کوردی ھەوڵی ئەوەی دابێت کە عەشقی مەجازی بگۆرێت بۆ عەشقی حەقیقی، دەکرێت بڵێن ئەو قادرە مەبەستی لە رێبازی قادری بێت، گەرچیش ھیچ تروسکایەک نییە کە کوردی لەسەر رێبازی قادری بێت و رێبازی سۆفیزمی گرتبێتەبەر، کەواتە تەنھا تاکە رێگایەک دەمێنێتەوە کە بڵێین زۆر نزیکە ئەو قادر ناوە، ناوی ئافرەتێکی خۆشەویستی خۆی بێت، بەڵام وەکو رەمزێک بەکاری ھێنا بێ، ئەویش لەبەر ئەوەی بارو زروفی کۆمەڵایەتی ئەو سەردەمە رێگای نەدابێ بە ئاشکرا ناوی بھێنێ. جوانی پانتایەکی فراوانی لە شیعرەکانی کوردیدا داگیر کردووە، زۆربەی ئەو جوانییەش بە یوسفی کوری یعقوب چواندووە، لەوەوە بەدیار دەکەوێت کە مستەفا بەگ ئەگەرچی مەلا نەبووە، بەڵام رۆشنبیری ئایینی ھەبووە و کەوتۆتە ژێر کاریگەری کارەسات و رووداوە ئایینییەکان، ئەوە باس لە جوانی حەزرەتی یوسف و زولەیخا دەکات، کە چۆن زولەیخا عاشقی جوانی یوسف بووە و خۆی تەسلیم بەو کردووە، کاتێکیش خەڵکەکە بەوەیان زانیوە، سەرزەنشتی زولەیخایان کرد، ئەویش بۆ ئەوەی قەناعەت بە خەڵکەکە بھێنێ و پاکانەی خۆی بکات، خەڵکەکەی داوەت کردووە ھەریەکەیان چەقۆ و سێوێکی دادەستیان، پاشان یوسفی پێ نیشان دان ئەوانیش لە تاوی جوانی یوسف ئاگایان لەخۆ بڕا و دەستی خۆیان بە چەقۆ بڕی و گوتیان: (إنی لاجد ریح یوسف لولا أن تفندونی) (یوسف ٣١)

کوردی دەڵێ ھەرکاتێک یوسف جوانی بەدیار کەوت من زانیم کەوا عەشقی ئەو دەبێ:

کە شوعلەی گھلعەتی یوسف گلوعی کرد کە چەە زانیم
کە عیشق ئەز پەردەیی عیصمەت بیرون ئارەد زولیخا را

دیسان لەوەسفی جوانیدا دەڵێت ئەگەر حۆرییەکانی بەھەشت خۆیان لە ئاوی کەوسھر بشۆنەوە، ھەرچی پیسی ھەیە فرێی بدەن، ئەوا بە فال و رەنگ و روخسارت حاجەت بەرووی یار ناکات چونکە ناگەن بەتۆ.

ئەگــەر حۆری لە کەوپھر شوتوشۆی خۆی بەتــۆ نابــێ
بە ئاب و رەنگ و خاڵ و خەت چ حاجەت بە روویی زیبارا

کاتێک کە حەزرەتی یوسف لە باوکی دوور کەوتەوە بۆ وڵاتی میسر، باوکی واتە حەزرەتی یعقوب لە تاو دووریی یوسف چاوەکانی کوێر بوون، بەڵام پاشان حەزرەتی یوسف کراسەکەی خۆی ناردو بەسەر چاویاندا ھێنا چاوەکانی حەزرەتی یعقوب چاک بۆوە، جا پێش ئەوەی قاسیدەکە بێت حەزرەتی یعقوب گوتی: (أتری اللة یحی ھذا العظام بعد مارمت) (یوسف ٩٤). کوردیش دەڵیت گەر بێتو جارێک بەلاماندا تێپەر بێت ئەو تێپەر بوونە وەکو کراسەکەی حەزرەتی یوسف بۆمن کە تارمای دڵو دەروونم بروێتەوەو رۆشنای بۆ چاوەکانم:

قمیصــی یوســفە بۆ چــاوی تاریکم وەکو یعقوب
سەبا گەر جارێک بەلامان بێنێ گەر بۆی عەرەقچینت

ئەمجارە بە پێچەوانە شاعیر دەڵێت من وەکو حەزرەتی یوسف چۆن کراسەکەی نارد بۆ باوکی و چاوەکانی رووناک بونەوە تۆش ھیمەت بکە وەکو شیفا بەدیدارت شادبم و چاوەکانم روناک ببێتەوە:

کوێر بووە وەکو یەعقوب بە خودا دیدە لە بۆت
سا بنێرە وەکو یوسف بە شفای دیدە لە بۆت

ئەگەر بێتو تۆش وەکو حەزرەتی یوسف خۆت کەنارگیر بکەی کە بێ تاوان بوو چەند ساڵان خرایە بەندیخانەوە ئەو کاتە دەماری عیشق و ریشی بە توھمەت لەگەڵپارچەی کەلێنی یەخەی کراسەکەی، چونکە کاتێک زولەیخا ھەوڵی ئەوە دەدات یوسف تەسلیمی بێت، بەڵام ئەو رازی نەبوو، زولەیخا کراسەکەی راکێشا:

ئەگەر بێتو بە ناحەق بۆت بکەی پەنھان وەکو یوسف
وەریدی عیشق و ریشی تۆ ھمەت و چاکی گریبانی

شاعیر بێزاریی خۆی دەردەبرێت لە دەست عەشق، بەڵام ھیچ کەسێک لە عاشقاتیدا موخەبر نییە لە دەسەڵاتی خۆیدا نییە، کەی کەوایە با ئەوکەسانە کە عاشقن یاخوا لە زولیخا خراپترو شێت و شەیداتر بێت، چونکە زولیخا گەلێک عاشقی یوسف بوو شێت و شەیدای ببوو:

کەس لە رەویەی عەشق و رێگەی عاشقی موخییر نییە
شـێــت و شــەیداتـر ببـوایـە زولیـخا کاشــــکێ

شاعیر سویند دەخوا بە جوانی حەزرەتی یوسف کەلە جوانیدا وینەی نەبووە، ھەر ئەو حەزرەتی یوسفە کە نووری چاوەکانی حەزرەتی یەعقوبی باوکی بوو، ھەرلەبەر یوسفی کوری کوێر بوو، ھەر بەکراسەکەشی چاوەکانی چاک بۆوە:

بەحسنی یوسف ئاسات و بە خولق و لوگفی شیرینت
چراغی بەزمی خوسرەو نووری دیدەی پیری کەنعانی

زوجەوشەن سەر لەشکری سوپای یەزیدی کوڕی معاویە لە نزیک شاری کەربەلا، ھێرشی کردە سەرحوسێنی کوڕی عەلی و ھەموویانی شەھید کرد، بەو شێوەیە:

خوێنی شەھیدان تا رۆژی حەشر ئەتکی لە نێوان موژگانت
وەک خەنجەری ژی جەوشەن تا رۆژی حەشر دەتکێ
خـوێـنی دڵـی مەزڵومان لە ناوکی موژگانت

ئۆبەی کوڕی خەلەف پارچە ھێسکێکی بە دەستەوە بوو بە گاڵتەوە بە پێغەمبەری خوا (د.خ) دەڵێ کێ ئەو ھێسکە زیندو دەکاتەوە (أتری اللە یحی ھذا العظام بعد مارمت) پێغەمبەریش (ص) فەرمووی (نعم یبعثک اللە و یدخلک الجھنم) ھەروەکو خوای گەورە دەفەرموێت: (قال من یحی العڤام وھی رحیم) (یاسین) کوردی دەڵێت گەیشتنی تۆ زیندوم دەکاتەوە ھەروەکو چۆن ھێسک یەکدەگرێتەوە ھەتا ئەو کاتەی لاشەم دەبێتە گەردو تۆز خاک ئەو گەردەش ھەموو بە دەم بای شەماڵەوە دەفەوتێ:

وەصلی تۆ (یحی العظام) و قالبی فەر موودەمە
بێلە تۆ بۆ خوا بڵا شاد بێ بەگەردم بای شەماڵ

تۆ پەرییەکانی بەھەشتی کە ھێندە جوانی یا خود تۆ گوڵێکی لە گوڵە جوانەکانی باغی ئیرەم یاخود ئەستێرەیەکی پرشنگداری ئاسمانی یاخود ئەو رۆرە بە تیشکەی کە ھەموو زەوی روناک کردۆتەوە:

حۆریی باغی جینانی یا گوڵی ئیرەم
ام النجوم العرش ام شمس علی فوق العلم

شاعیر دەڵێت ئەی دۆست و یاران ھەرگیز داوای ئەوەم لێ مەکەن کە لەگەڵیاردا رابوێرم، چونکە ھەر کاتێک کە ئەگەم بە یار ئەوا شێت و بێھۆش دەبم، ھەروەکو چۆن بای (صرصر) دێت ھەمو خەڵک بەو بایە بێزارو ھەراسان دەبن تاکو وایان لێدێت ھەموویان دەمرن بە ھۆی ئەم بایەوە، خوای گەورە کاتێک قارو غەزەبی خۆی گرت لە ھۆزی پمود ئەو بایەی نارد کە حەوت شەو ھەشت رۆژی خایاند (وأما عاد فأھلکوا بریح صرصر عاتیة سخرھا علیھم سبع لیال وثمانییة أیام حسوما فتری القوم فیھا صرعی کأنھم أعجاز نخل خاویة) (الحاقە ٧):

قەت مەڵێن یاران لەگەڵ فیرقەت وەرە سازش بکە
شێت ئەبووم وەک من خۆم تووشی بای صەرصەربکەم

حەزرەتی عیسا سڵاوی خوای لێ بێت موعجیزەی ئەوە بوو مردووی زیندوو دەکردەوە بە ئیزنی خوا (وأبرئ الأکمە والأبرص وأحی الموتی بإذن اللھ). شاعیر دەڵێت، بەڵکو ئەمە خوایە گەر بۆ جارێک بەلای گۆرەکەمدا تێپەر ببێت ھەروەکو عیسا فەرمان بکا ھەموو ھێسکە رزیوەکانم کۆ بکاتەوە و پاش فەوتانم زیندوم بکاتەوە:

گەر وەک عیسا لە پاش مردن بەسەرما، رابرێ
تجمع العظم الرحیم تحمینی بعد العدم

مەنصوری حەلاج لەسەردەمی عەباسیەکان دەیگوت (انا الحق) کە ئەمەش بە ظاھیری شەرع کفرە بۆیە دادگایان بۆ دامەزراند پاشان فەرمانی دادگا دەرچو بە کوشتنی دەڵێن کە خوێنی رژا بە خوێنەکەی (انا الحق) دەنوسرا کوردییش دەڵێت کاتی مردنم لاشەکەم بووە تۆزو گەرد ھەروەکو مەنصور حەلاج ناوی تۆی پێ دەنوسێ چونکە مەنصوری حەلاج کاتێک کوشتیان انا الحق دەنوسی کە عەشقی ئەو وتەیە بوو بە زیندویی، منیش عەشقی تۆم پاش مردن بە سروشکم ناوی تۆ دەنوسم:

سروشکم نەخشی ناوی تۆ دەکێشێ
جیگای سێدارەکەی مەنصورە ئەمشەو

شاری کەربەلا لە ساڵی ٤١کۆچی کارەساتێکی گەورەی لێ رودا، کە ئەویش کوشتاری بنەماڵەی پێغەمبەر(ص) بوو لە سەدەی یەزیدە کوری معاویە، شاعیریش ئەوھا کوشتەی دەستی دڵدارەکەیەتی، ھەروەکو چۆن کەو پێیەکانی سورە تۆش بە خوێی من ئاوھا پەنجەکانی خۆت سور کردووە

چونکە ئەمرۆ من شەھیدی کە بەرلایی عیشقی تۆم
ھـەروەکـــو کەو پەنجەکانت وا بە خوێنم رشــتووە

سامیری لە سەردەمی حەزرەتی موسادا ژیاوە، کابرایەکی ساحیر و جادوگەر بووە. بە ھۆی سیحرەکانی خەڵکێکی زۆری لە خشتە بردووە، جا بۆ ئەوەی عاشق فریو بدرێ سەرنجی دڵ و دەرونی عاشقان بۆ خۆی رابکێشێ ئەو دلبەرە ئەوەندە مەکر بازە، رەنگە کەسانی وەکو ساحیری ببنە شاگردانی واتە ئەو وەستایەو سامیریش شاگرد خوای گەورەش دەربارەی سامیری دەفەرموێت: (قال فإنا قد فتنا قومک من بعدک وأضلھم السامری) (گە ٨٥)

بۆ فریوی عاشقان و جەزبی دڵ وا ماھیری
رەنگە شاگردیت بکا میھتەر نەسیمی سامری

ھاروت و ماروت لە قورئاندا باسیان کراوە (السحر وما أنزل علی الملکین ببابل ھاروت وماروت وما یعلمان من أحد حتی یقولا إنما نحن فتنة) (البقرە ١٠٣). مامۆستا عبدالکریمی مدرس دەفەرموێت (ملکین) بەفەتحەی لام واتە دوو مەلائکە بەڵام بە کەسرەی لام واتە دوو پاشا بەڵام ئەو دوو پاشایە پیاوی چاک بۆینە بە مەلائکە ناویان براوە، بەڵام خوێندنەوەی یەکەم واتە (الملکین) دوو مەلائکە راستترە ئەو دوو مەلائکە نێردراوی خوا بوینە، دوایی خەلکیان لە خشتە بردووە و فێری سحریان کردوون خوای گەورەش غەزەبی لێ گرتون سەرپشکی کردوون لە نێوان سزای دنیا یاخود قیامەت ئەوانیش سزای دنیایان ھەڵبژاردووە گوایە سەراوژێر بە لەناو بیردا ھەلواسراون، بەڵام موفەسیرەکان ئەم قسەیە رەت دەکەنەوە، چونکە خوای گەورە دەربارەی مەلائکە دەفەرموێت (لایعصون اللة ما امرھم و یفعلون مایومرون) تفسیری نامی بەرگی یەکەم. شاعیر ئەم بەسەرھاتەی بەم شێوەیە سوود لێ وەرگرتووە کە چاڵی سەرچەناگەی خەڵکێکی زۆری تێدا ئەسیر کراوە، ھەروەکو چۆن ھاروت و ماروت لە چاڵدا ھەڵواسراون:

لە چاھی ژێری لێوت وا ئەسیرن
ھەزارانی وەکو ھارووت و مارووت*